Cousas de A Armenteira

"Camiño esquecido que xa non vai a ningures. Un camiño calzado de pedra, inzado de silvas ensarilladas e de ortigas arnaes, que se perde na boca moura dunha congostra.

Eu sempre perguntaba a miña avoa: Onde vai da-la verea vella? E miña avoa respondíame con certo mistéreo: Non vai a ningures, meu meniño.

Aquela verea vella turraba por min e, cando me fixen home, arrisqueime a pasala. E máís alá da medoñenta congostra topeime cunha aldea sen xente.

Casales de boa pedra, lagares que lembran fartura, trabes apodrecidas, moreas de tella; todo vai amortaxado con edras, silvas e loureiros, e por riba daquela vizosa vexetación, as follas amarelas e vermellas dunha viña sen froito.

Debaixo dunha nogueira seca senteime a debullar sentimentos que aínda hoxe están alí en espera…

Cando volvín á casa escoitei de miña avoa a hestoria da aldea esquecida.

— Foi que os do lugar, armados ladróns, roubaron o mosteiro de Armenteira.

Agardando o intre do reparto da riqueza, o capitán enterrouna en sitio segredo; mais ó seguinte día o capitán apareceu morto no seu leito e nunca máis se soupo do tesouro.

Dende aquela todas foron desgracias. Morrían as xugadas, merábanse os froitos, morrían entangarañados os rapaces, secábanse as fontes. Para escorrenta-lo mal fado ergueron cruceiros a eito.

De nada valeu nada. No remate sóupose todo e aínda hoxe o lugar está illado das xentes de ben."

Este relato é obra de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao e, ao igual outros textos, foi publicado polo escritor e político rianxeiro na prensa da época, sendo logo recollidos en Cousas. Neste libro o autor fai a súa peculiar interpretación de Galicia, con narracións sempre acompañadas dunha ilustración, cunha temática normalmente labrega ou mariñeira e con personaxes arquetípicos que soen representar os sectores máis marxinados da sociedade. Camiño esquecido, A aldea esquecida ou Foi que nunha noite, títulos cos que foi publicado este relato nas súas distintas publicacións dende que vira a luz por primeira vez na Revista Nós en 1920 conta a lenda da maldición que sofren os habitantes da aldea de Abuín, en Rianxo, despois de teren roubado no mosteiro de A Armenteira e de quitar a vida a un dos monxes do convento para levar a cabo a súa maniobra. Este castigo provocaría a extinción das xentes de Abuín e a desaparación da aldea. O acontecemento chegou a Castelao da boca da súa avoa, e o xenio e a creatividade do rianxeiro farían o resto. Pero esta non é a única historia que fala deste famoso e popular roubo. A desamortización levada a cabo polo ministro Mendizábal en 1836 puxo á venda boa parte dos bens do clero e, no caso de A Armenteira, motivou que os monxes cistercienses que habitaban o lugar se visen obrigados a abandonalo. Iso e a codicia das xentes provocaron que o mosteiro fose pouco a pouco desmantelado e que durante máis dun século só quedasen os muros en boa parte do edificio. O traballo da asociación Amigos de Armenteira, que culminaría coa chegada en 1989 dunha comunidade de monxas procedentes de Alloz, en Navarra, permitiu a recuperación e a restauración dun conxunto arquitectónico que actualmente é unha das grandes referencias a nivel turístico e patrimonial da provincia. Con todo, máis de século e medio de escuridade e de abandono provocou a aparición de lendas nun lugar xa de por si lexendario dende que Don Ero puxese os seus ollos nesta paraxe tan tranquila e acolledora para retirarse á vida contemplativa e á oración. Varios destes episodios calarían na cultura popular, incluso entre as xentes de A Armenteira. Hai quen segue falando de Pepa a Loba, das inmensas riquezas que gardaba o mosteiro, de como eses ladróns fixeron parada en Caroi, dando nome á que hoxe en día se segue coñecendo como a Casa da Plateira e de tantas e tantas historias na que o real e o imaxinario, as horas de conversa e o maxín fabricaron un repertorio de mitos que a literatura acabaría recollendo e reinterpretando.

Castelao, gran patriarca da literatura e da cultura galega, tomaría a A Armenteira como fonte de inspiración, igual que antes o fixeran Alfonso X o Sabio, Frei Martín Sarmiento, ou despois Ramón Del Valle-Inclán, Ramón Cabanillas, Fermín Bouza-Brey ou Gonzalo Torrente Ballester. En vísperas do día da Patria Galega cómpre reivindicar o papel que o carácter lexendario da nosa parroquia ten na literatura e na cultura de Galicia. Son escasas as publicacións, as obras de arte, os actos culturais ou as celebracións que exploten un recurso no que A Armenteira ten un enorme potencial, no que conserva un tesouro máis grande e valioso que aquel que, segundo as lendas, se foron levando e nunca máis retornou. Sería preciso que institucións, entidades culturais, empresas ou asociacións desenvolvesen iniciativas para promover a posta en valor do patrimonio que representan as lendas de A Armenteira, un patrimonio que non se pode ver nin tocar, pero que nin o paso do tempo nin os anos de esquecemento puideron borrar das memoria dos veciños e veciñas.